Ιωάννης Πλεξίδας: H ανθρωπολογία του κακού - Μια ανάγνωση του Γρηγορίου Νύσσης

Ιωάννης Πλεξίδας: H ανθρωπολογία του κακού - Μια ανάγνωση του Γρηγορίου Νύσσης

H ανθρωπολογία του κακού - Μια ανάγνωση του Γρηγορίου Νύσσης, φιλοσοφία, Ιωάννης Πλεξίδας, Εκδόσεις Λογείον 2013

Ὁ ἄνθρωπος κατανοεῖται μόνο ὡς ἔνσαρκη, ἐνδόκοσμη παρουσία. Τὸ σῶμα εἶναι ἡ διάσταση τῆς ἀνθρώπινης ὕπαρξης. Τὸ νὰ ὑπάρχω ὡς ἄνθρωπος σημαίνει ὅτι πάντοτε ὑφίσταμαι σωματικά. Τὰ σωματικὰ ἐκφραστικὰ συμπτώματα, ἡ σωματικὴ λεκτικὴ συμπεριφορά, εἶναι αὐτὴ ποὺ καθιστᾶ δυνατὴ τὴ συνάντηση μὲ τὴν ἑτερότητα τοῦ ἄλλου. Ἡ ἔνσαρκη ὑποκειμενικότητα εἶναι τὸ μέσο γιὰ τὴν πρόσβαση στὸν κόσμο καὶ στὸν ἄλλον, ἡ μοναδικὴ δυνατότητα τῆς ὕπαρξής μου - τὸ σημεῖο μηδέν, ὅπως ἀναφέρει χαρακτηριστικὰ ὁ Husserl. Τὸ ἐδῶ τῆς ὕπαρξης, δὲν εἶναι τίποτα περισσότερο ἀπὸ τὴν παρουσία τοῦ σώματος στὸν κόσμο. Τὸ σῶμα δὲν εἶναι κάτι ἄλλο, κάτι ξένο πρὸς τὸν ἴδιο τὸν ἄνθρωπο, καθὼς εἶναι πάντοτε παρὸν καὶ ἡ ἀπουσία του εἶναι ἀδιανόητη, δεδομένου ὅτι δὲν μποροῦμε νὰ ὑπάρξουμε καὶ νὰ ἐνεργήσουμε χωρὶς σῶμα. Ὑπάρχω, ἐπειδὴ ἀκριβῶς ἔχω σῶμα. Ὡστόσο, ἡ ἔννοια τῆς κατοχῆς τοῦ σώματος μπορεῖ νὰ ὁδηγήσει σὲ ἐσφαλμένες κρίσεις σχετι¬κὰ μὲ τὶς ἀντιλήψεις τῶν βυζαντινῶν γιὰ τὴν ἀνθρώπινη σωματικότητα. Ὁ ἄνθρωπος δὲν ἔχει σῶμα ὅπως ἔχει ἕνα αὐτοκίνητο ἢ ἕνα σπίτι. Τὸ σῶμα δὲν ὑπάρχει ἔξω καὶ πέρα ἀπὸ τὸν ἄνθρωπο. Μὲ κανένα ἀντικείμενο τοῦ ἐξωτερικοῦ κόσμου ὁ ἄνθρωπος δὲν ἔχει τὴ σχέση ποὺ ἔχει μὲ τὸ σῶμα του. Ἡ ἀπώλεια ἑνὸς μέλους τοῦ ἀνθρώπινου σώματος θὰ σήμαινε τὴν ἀλλοίωση καὶ τὸν ἐκφυλισμὸ τῆς ἀνθρώπινης ὁλότητας. Ἡ ἀπώλεια ἑνὸς χεριοῦ, γιὰ παράδειγμα, ἀποτελεῖ συνθήκη ἱκανὴ καὶ ἀναγκαία γιὰ τὴν ἀλλαγὴ τῆς σύνολης δομῆς τῆς ἀνθρώπινης ὕπαρξης. Ἐὰν χάσω κάποιο μέλος τοῦ σώματός μου, δὲν εἶμαι πλέον ὁ ἴδιος ἄνθρωπος τόσο ψυχικὰ ὅσο καὶ σωματικά. Αὐτὴ ἡ στενὴ συνάφεια τοῦ ψυχικοῦ μὲ τὸ σωματικὸ στοιχεῖο γίνεται ἰδιαίτερα αἰσθητὴ σὲ ὁρισμένες περιπτώσεις ἀσθενῶν ποὺ ἔχουν χάσει κάποιο μέλος τοῦ σώματός τους. Σὲ αὐτὲς τὶς περι-πτώσεις, οἱ ἀσθενεῖς δὲν ἀποδέχονται τὴν ἀπώλεια τοῦ χαμένου μέλους καὶ προσπαθοῦν νὰ περπατήσουν μὲ τὸ ἀκρωτηριασμένο πόδι ἢ προσπαθοῦν νὰ πιάσουν κάποιο ἀντικείμενο μὲ τὸ κομμένο χέρι. Σὲ κάποιες περιπτώσεις νιώθουν πόνο καὶ ἐνόχληση στὸ ἀκρωτηριασμένο μέλος. Ἡ κατάσταση αὐτὴ, ἡ ὁποία εἶναι γνωστὴ ὡς μέλος φάντασμα [phantom limb effect], καθιστὰ σαφὲς ὅτι ὀφείλουμε νὰ ξανασκεφτοῦμε τὴ σχέση τῆς ψυχῆς μὲ τὸ σῶμα, ἀκυρώνοντας τὴν ὅποια δυαλιστική, συγκρουσιακὴ προσέγγιση ποὺ προϋποθέτει και συγχρόνως νοηματοδοτεῖ τὸν ἐξαντικειμενισμὸ τοῦ σώματος, τὴν κατανόησή του ὡς ἀντικειμένου, ὡς ἑνὸς ἀκόμη ἀντικειμένου σὰν τὰ ὑπόλοιπα ἀντικείμενα τοῦ κόσμου. Ἡ σχέση, ἐξάλλου, τοῦ ἀνθρώπου μὲ τὸ σῶμα του εἶναι σχέση καθαρῆς ἐσωτερικότητας, δεδομένου ὅτι τὸ σῶμα εἶναι πάντοτε τὸ δικό μου σῶμα, μὲ ἕναν τρόπο μοναδικό. Ὅλα τὰ ἄλλα ἀντικείμενα τοῦ κόσμου, ἂν καὶ γίνονται γνωστὰ μέσα ἀπὸ τὸ σῶμα, καθὼς τὸ σῶμα εἶναι ἡ συνθήκη δυνατότητας τοῦ πράγματος , εἶναι πάντοτε ξένα ὡς πρὸς ἐμένα. Ὅταν, γιὰ παράδειγμα, κολλήσει ἕνα ἀντικείμενο στὸν λαιμό μας, ὅταν βρεθεῖ, δηλαδή, ἐντὸς τοῦ σώματός μας, ἐξακολουθεῖ νὰ χαρακτηρίζεται ὡς ξένο. Σύμφωνα μὲ ὅσα προαναφέρθηκαν καθίσταται σαφὲς ὅτι τὸ σῶμα δὲν ὑφίσταται ὡς καθαρὴ συνθήκη ἐξωτερικότητας, ὡς διαφορετικὸ τῆς ψυχῆς καὶ ξένο πρὸς αὐτή. Τὸ ἀνθρώπινο σῶμα ἀνήκει στὸ Εἶναι τοῦ ἀνθρώπου. Ὁ ἄνθρωπος εἶναι σῶμα καὶ ψυχὴ μαζί. Ἡ σύγκραση τῆς ψυχῆς μὲ τὸ σῶμα δὲν εἶναι ἕνας συγχρωτισμὸς δύο ἀμοιβαίων, ἐξωτερικῶν ὅρων, ἑνὸς ὑποκειμένου (ψυχὴ) καὶ ἑνὸς ἀντικειμένου (σῶμα), ποὺ συνυπάρχουν ἀπὸ κάποια αὐθαίρετη ἀπόφαση, ἀλλὰ πραγματοποιεῖται, κάθε στιγμή, στὴν κίνηση τῆς ὕπαρξης. Ἡ ἄρνηση εἴτε τοῦ σώματος εἴτε τοῦ πνεύματος, σημαίνει τὴν ἄρνηση ὁλόκληρου τοῦ ἀνθρώπου. Ἡ θετικὴ αὐτὴ στάση τῶν ἐκκλησιαστικῶν συγγραφέων, καὶ εἰδικότερα τοῦ Γρηγορίου Νύσσης, ἑδράζεται σὲ ἕναν παραλογισμὸ γιὰ τὸν κοινὸ νοῦ, τὴ σωματικὴ ἀνάσταση τοῦ Χριστοῦ. Ἡ βυζαντινὴ φιλοσωματία, ἡ ἀγάπη γιὰ τὴν ὑλικὴ ἔκφρα-ση τοῦ ἀνθρώπινου προσώπου, εἶχε μάλιστα ὡς συνέπεια νὰ κατηγορηθοῦν οἱ χριστιανοὶ ὡς γένος ὑλιστικὸ καὶ φιλοσώματο. Τὸ σῶμα, στὴ σκέψη τῶν χριστιανῶν συγγραφέων, ἀνατιμᾶται καὶ ἀξιολογεῖται θετικά, ἐπειδὴ εἶναι καὶ αὐτὸ δημιούργημα τοῦ Θεοῦ.